تکثیر گیاهان از بذر تا قلمه زنی(8روش)

تکثیرگیاهان یکی از بهترین کارهایی ست که می‌توان برای داشتن گیاهان بیشتر و سالم‌تر انجام داد. گاهی یک گیاه نیاز به هرس دارد یا خاکش از مواد مغذی خالی شدهاست .

شما با تکثیر آن می‌توانید:

1- گیاه مادر را سبک کنید

2- گیاهچه‌ای جدید داشته باشید.

اما برای موفقیت در این کار، باید روش‌های درست تکثیر را بشناسید.

در این مقاله، با انواع روش‌های تکثیر گیاهان به طریقه جنسی و غیرجنسی و نکات مهم هر کدام آشنا می‌شوید.

 

قبل از شروع تکثیر گیاهان چه باید بدانید؟

برای موفقیت در تکثیر گیاهان، توجه به این سه اصل ضروری است:

1. آشنایی با مهارت‌های عملی مانند قلمه‌زنی، بذرپاشی و ریشه‌دار کردن

2. شناخت ساختار و شرایط رشد گیاه مورد نظر

3. انتخاب روش مناسب تکثیر متناسب با گونه گیاهی

تکثیر گیاهان به طریقه جنسی 

تکثیر جنسی گیاهان شامل ترکیب یاخته های جنسی نر و ماده و تشکیل بذر می باشد تکثیر جنسی با نصف شدن و کاهش کروموزومی گامتهای نر و ماده ، آغاز می شود و بعد از لقاح تعداد کروموزومها به تعداد اولیه افزایش می یابد و با بوجود آمدن ژنوتیپهای جدید همراه است. شکل ظاهری (فنوتیپ) گیاه و انتقال صفات از نسلی به نسل دیگر توسط ژنها تعیین می شود.

• فرآیند زایشی گیاه 

فرآیند زایشی گیاه با تشکیل گل ، آغاز می شود از ترکیب گامتهای نر و ماده ابتدا تخم حاصل می شود و تخمک تلقیح یافته به دانه تخم دارای خاصیت “خود تولیدی” بوده و حاوی اطلاعات ژنتیکی مورد نیاز برای تولید یک گیاه کامل می باشد. عواملی همچون دما ، طول روز ، هورمونهای گل انگیزی و تغذیه گیاه در تمایز و تشکیل گل ، دخالت دارند.

• تشکیل بذر 

بعد از جوانه زدن بر روی کلاله ، لوله گرده را حاصل می کنند. لوله گرده پس از عبور خامه وارد تخمدان تخم دیپلوئید حاصل می شود. هسته دیگر با هسته ثانویه کیسه جنینی ترکیب شده و آندوسپرم ترپپلوئید دانه های گرده را بوجود می آورد. پوششهای تخمک بعد از لقاح و در حین رشد و نمو بذر ، تغییر حالت داده و پوسته بذر را حاصل می کنند.

شده و در نهایت به کیسه جنینی رسیده و عمل لقاح صورت می گیرد. لوله گرده حاوی دو هسته جنسی میباشد. یکی از هسته ها با تخمزا ترکیب شده و بذر شامل جنین ، مواد غذایی و پوسته بذر می باشد.

• جوانه زدن بذر 

بذر تخمک لقاح یافته است و در هنگام جدا شدن از پایه مادر ، حاوی جنین ، مواد غذایی و پوسته می باشد. بذرهایی که از پایه مادر جدا می شوند رطوبت آنها کاهش می یابد و فعالیت حیاتی آنها در حد پایین می باشد. فعال شدن ماشین متابولیکی جنین موجب جوانه زنی بذر و رویش گیاه جدید می شود.

جوانه زنی شامل پاره شده پوسته بذر ، ظاهر شده چند میلیمتر از ریشه چه می باشد. در جوانه زنی بذر نوع ویژه ای از مولکولهای mRNA اسید جیبرلیک در بذر افزایش می یابد. و با تولید ساقچه و برگها، گیاه جدید تولید میشود.

مزایای ازدیاد جنسی 

• امکان انبار کردن بذر در شرایط مناسب و کشت آن در سالهای بعد
• ارزان و اقتصادی بودن ازدیاد توسط بذر
• عدم انتقال بیماریهای ویروسی توسط بذر
• سازگار بودن بذر به شرایط متغیر محیطی
• امکان ازدیاد اکثر گیاهان زراعی
• تکثیر پایه های بذری برای درختان میوه
• ازدیاد کلونهای اصلاح شده توسط بذر و …

از مزایای تکثیر جنسی گیاهان محسوب می شوند.

 

تکثیر گیاهان به طریقه غیر جنسی

در تولید مثل غیر جنسی ، تقسیم یاخته‌ای بدون کاهش کروموزومی (میوز) اساس کار می‌باشد. بطوریکه گیاهان تولید شده حاوی اطلاعات ژنتیکی پایه مادر می‌باشند. تقسیم یاخته‌ای توسط سلولهای غیر جنسی (سوماتیک) انجام می‌گیرد. تقسیم مستقیم یاخته‌ای عامل تشکیل بافت پینه در محل زخم و باززایی و بهبود زخم است و تکثیر رویشی را بوسیله قلمه  پیوند و خوابانیدن شاخه ممکن می‌سازد.

این روش تکثیر در کشت بافت نیز مطرح بوده و می‌توان گیاهان جدید را از این طریق تولید نمود. سلول رویشی زنده گیاهان ، دارای قدرت تولید یک گیاه کامل می‌باشد و این پدیده را قدرت خودسازی (Totipotency) می‌نامند و گیاه تولید شده بطور کامل اطلاعات ژنتیکی یاخته های مادری را خواهد داشت.

مزایای تکثیر گیاهان به طریقه غیرجنسی

• تولید گیاهان یکدست و متجانس و شبیه پایه مادر
• کوتاه کردن دوره نونهالی
• ازدیاد گیاهان بکربار
• کنترل شکل و مراحل رشد
• گوناگونی روشهای غیر جنسی

از مزایای این روش تکثیر محسوب می‌شود.

معایب تکثیر گیاهان به طریقه غیر جنسی

از معایب ازدیاد غیر جنسی پر هزینه بودن و امکان انتقال عوامل بیماریزا توسط این روش می‌باشد. از عوامل بیماریزا می‌توان به قارچها ، باکتریها و ویروسها اشاره کرد.

روش های غیرجنسی تکثیر گیاهان

1) قلمه زدن:

قلمه زدن :قلمه می‌تواند قطعه‌ای از ساقه، ریشه و یا برگ باشد .در قلمه ساقه ،ساقه ای سالم و بدون گل را به طول 10 تا 15 سانتیمتر دارای حداقل 2 تا 3 بند ، با قیچی یا چاقوی تمیز از گیاه اصلی جدا می کنیم ،برگ های پایین قلمه را جدا کرده و فقط 2 برگ در بالای قلمه باقی می گذاریم .قلمه در دمای معمولی اتاق و در محلی که نور مناسبی دارد نگه داری می شود ،تا زمان ریشه دهی هر روز بستر قلمه را مرطوب نگه می داریم .

شرط موفقیت در قلمه زنی آلوده نشدن آن به امراض قارچی است .حفظ رطوبت طبیعی از طریق پوشاندن قلمه با استفاده از نایلون یا شیشه و رسیدن نور کافی جهت انجام فتوسنتز از طریق برگ های نگهداری شده ضروری می باشد .گیاهان تولید شده از طریق قلمه گیری شبیه گیاه مادر بوده و در آنها تفرقه صفات حاصل نمی‌شود.

قلمه زنی روشی است برای تکثیر گیاهان که بر حسب نوع گیاه و استعداد ریشه‌زایی می‌تواند ساده باشد و یا برعکس نتیجه گیری از آن و یا ریشه‌دار کردن قلمه‌ها جز در شرایط استثنایی مثلاً استفاده از برخی هورمونها مقدور نخواهد بود. بطور کلی استعداد ریشه‌زایی از گونه‌ای به گونه دیگر فرق می‌کند. عوامل موثر در قلمه زنی بستگی به زمان برداشت قلمه ، سن گیاه ، شرایط محیطی ، رعابت نکات بهداشتی و … دارد.

روشهای مختلف قلمه زنی

قلمه‌ها بر حسب مورد می‌تواند به صورتهای خشبی (چوبی) ، نیمه خشبی و علفی (سبز) ، قلمه برگ ، قلمه ریشه تهیه شوند:

• قلمه علفی

این قلمه‌ها از شاخه‌های علفی و در حال رشد بطول 15 – 10 سانتیمتر برداشته می‌شوند و با نگهداری چند برگ جوان برگ    (  3 – 2 ) در بسترهای مناسب مانند شسته پاپیت – پرلیت انجام می‌شود. شرط موفقیت در قلمه‌های علفی آلوده نشدن آنها به امراض قارچی و حفظ رطوبت طبیعی با استفاده از نایلون یا شیشه روی آنها و نیز رساندن نور کافی به قلمه‌ها جهت انجام  فتوسنتز و تامین مواد غذایی از طریق فتوسنتز توسط برگهای نگهداری شده می‌باشد. مانند شمعدانی ، داودی ، میخک و …

• قلمه نیمه خشبی

در قلمه‌های نیمه خشبی وجود برگ همیشه ضروری نیست ولی نگه داشتن یک یا دو برگ کامل و یا نصف پهنک جهت ریشه‌زایی کمک می‌کند. در هر موقع از سال می‌توان این نوع قلمه را گرفت ولی اکثرا در اواخر بهار که شرایط برای ریشه دار کردن قلمه‌ها مساعد است. مانند داودی ، ختمی چینی ، زیتون ، مرکبات ، برگ نو و …

• قلمه خشبی

زمان برداشت این قلمه‌ها بعد از برگ ریزان و قبل از سبزشدن جوانه‌های گیاه مادری در زمستان و از شاخه‌های فصل جاری گرفته می‌شود ولی این کار نباید دیرتر از وسط زمستان انجام گیرد. در حالیکه قلمه زنی زودتر انجام گیرد، بخاطر وجود خواب در جوانه‌ها مخصوصا در مورد گیاهان مناطق سردسیری و معتدله امکان جوانه زنی و ریشه زایی وجود نخواهد داشت. قلمه‌های خشبی بطول 50 سانتیمتر گرفته می‌شوند و پس از ضدعفونی با قارچ کشها در کیسه‌های نایلونی نسبتا ضخیم با چند سوراخ در زیر ماسه نگه داری می‌شوند. مانند قلمه گیری انگور.

• قلمه برگ

بعضی از گیاهان را از طریق قلمه برگ می‌توان تکثیر کرد. این نوع گیاهان استعداد تولید جوانه‌ها و ریشه‌های اتفاقی را در برگهای خود دارند و از این خاصیت استفاده نموده و برگهای آنها را با دمبرگ و پهنک برگ در بستر مرطوب و هوای مرطوب قرار می‌دهند.

گیاهانی که با این روش می توان تکثیر کرد عبارتند از: مانند بنفشه آفریقایی ، بگونیارکس ، سانسوریا. استرپتوکارپوس، پپرومیا، تولمئیا، برخی سدوم‌ها

 

• قلمه ریشه

بعضی از گیاهان در روی ریشه‌های خود تولید جوانه‌های اتفاقی می‌نمایند که با بهره گیری از این خاصیت اقدام به ازدیاد از طریق قلمه ریشه می‌گردد. لازم به یادآوری است که کلیه گیاهانی که استعداد پاجوش دادن را دارند امکان قلمه ریشه را نیز دارند مانند شقایق.

عوامل موثر محیطی در ریشه زایی قلمه‌ها :

1)رطوبت: عاملی است که ظهور و رشد ریشه‌ها بوجود آن بستگی دارد.

2) تهویه: شرط اساسی تشکیل ریشه در قلمه‌ها بوده و این مسئله نقش اکسیژن را در ریشه زایی روشن می‌نماید.

3) نور شدید و روزهای بلند: به جهت افزایش شدت فتوسنتزی ریشه زایی قلمه‌ها را تحریک می‌کند.

4) دما: در دمای 25 درجه سانتیگراد تشکیل ریشه‌های قلمه‌ها تشدید می‌شود.

5) قندها: قدرت ریشه زایی قلمه‌ها را افزایش می‌دهد.

6) عنصر B (بر)ریشه زایی قلمه‌ها را تحریک می‌کند.

حالت فیزیولوژیکی قلمه‌ها

1) قلمه‌های علفی بهتر از قلمه‌های خشبی ریشه‌دار می‌شوند.

2) قدرت ریشه‌زایی قلمه‌های تهیه شده از نهال صغیر به مراتب بیشتر از قلمه‌های تهیه شده از نهال بالغ است.

3) وجود جوانه سالم و دور بودن جوانه از محل ریشه‌زایی اثر مساعدی در ریشه زایی دارد.

4) آلوده بودن عضو مورد تکثیر به امراض ویروسی همواره نتیجه منفی روی ریشه زایی دارد.

5) قلمه‌هایی که از شاخه‌های نزدیک ریشه گرفته می‌شوند، استعداد ریشه‌زایی بیشتری دارند.

6) سالم بودن قلمه از نطر سرمازدگی ضروری است.

7) ذخایر هیدراتهای کربن و خشبی شدن برای قلمه‌های خشبی عوامل مساعدی در ریشه‌زایی است.

8) اگر در موقع گل دادن گیاه از گیاه قلمه گرفته شود، ریشه زایی آن قلمه‌ها حداقل خواهد بود.

روابط هورمونی با ریشه زایی

1) هورمونهای اکسینی ریشه‌زایی قلمه‌ها را افزایش می‌دهند.

2) هورمونهای سیتوکینین بر روی ریشه زایی قلمه‌ها اثر منفی دارند.

3) هورمونهای جیبرلینی در ریشه زایی قلمه‌ها اثر منفی دارند.

4)  هورمونهای انسانی مانند گونادوتروپین ریشه زایی قلمه‌های شمعدانی و انگور را تحریک می‌کند.

2.خوابانیدن شاخه یا ساقه رونده:

در این روش شاخه مورد نظر را قبل از جدا کردن از پایه مادر ، در محیط کشت ریشه‌دار نموده، سپس از پایه مادر جدا می‌کنند و به عنوان گیاه جدید مورد استفاده قرار می‌دهند. در شاخه‌هایی که به عنوان وسیله ازدیاد بکار برده می‌شوند، ریشه‌های نابجا حاصل می شود.

3.پیوند زدن:

پیوند در لغت بدین معنی است که طی آن قسمتی از یک گیاه را روی گیاه دیگر طوری قرار می دهند که آن دو پس از مدتی با یکدیگر جوش می خورند. به طوری که گیاه حاصل از اتحاد آنها می تواند به صورت یک گیاه مستقل به رشد و نمو خود ادامه دهد.قسمت بالای محل پیوند را پیوندک می‌نامند. پیوندک وظیفه عمل فتو سنتز و تشکیل محصول را به عهده می‌گیرد. پایه بخش پایین محل پیوند است که قسمتی از تنه و سیستم ریشه را بوجود می‌آورد.

برخی از پژوهشگران پیوند زدن را فن خاصی می‌دانند که طی آن بخشی از یک گیاه با قسمتی از گیاه تعویض می‌شود تا با ایجاد تکیه گاه مناسب شرایط تغذیه و رشد گیاه جدید فراهم شود. برخی دیگر پیوند را انتقال بخشی از یک گیاه روی قسمتی از گیاه دیگر با هدف گیاه افزایی یا برای عادت دادن گیاه جدید به شرایط محیطی ویژه تعریف می‌کنند.

از نظر باغبانی ، قسمتی را که بخشهای هوایی یک گیاه پیوند شده را بوجود می‌آورد، پیوندک یا فرازیست و بخش دیگر که رشد گیاه را شامل می‌شود، پایه یا فروزیست می‌نامند. بدون تردید هر قدر این دو قسمت از نظر صفات ژنتیکی مشابه و از لحاظ گیاه شناسی دارای خویشاوندی نزدیکتری باشد به همان نسبت جوش خوردن بافتها در پیوندگاه آسانتر و پایداری پیوند مطمئن‌تر است.

انواع مختلف پیوندها:

1) پیوند جوانه‌ای:

• (پیوند سپری) پیوند T یا Tبرعکس
• پیوند وصله‌ای
• پیوند لوله‌ای
• پیوند تراشه‌ای

2) پیوند چوبی:

• پیوند اسکنه‌ای یا شکافی
• پیوند تاجی یا پوستی
• پیوند ترصیعی
• پیوند نیمانیم
• پیوندهای مجاورتی شامل:  (پیوند مجاورتی انتهایی-پیوند مجاورتی جانبی-پیوند مجاورتی کمانی)

4.ازدیاد بوسیله ساختارهای رویشی:

برخی از گیاهان نظیر گیاهان چند ساله علفی دارای ساختارهای ویژه رویشی می‌باشند که می‌توان گیاه مورد نظر را توسط این نوع ساختارها ، زیاد کرد. از این ساختارها می‌توان به پیاز ، ساقه غده‌ای ، ریزوم ، پاجوش و … اشاره کرد.

تکثیر از راه پیاز:

 

تکثیر گیاهانی چون زنبق رشتی، سنبل، لاله، نرگس، گلایول، عبائی، گندمی، گل ناز، گل سانسورا ، گل تری پاسیاتا به وسیله  پیاز یا سوراخ های کوچک که در کنار سوراخ اصلی روئیده می شود انجام می پذیرد. زمان کاشت پیازها در پاییز است.

تقسیم بوته :

بسیاری گیاهان علفی چند ساله را می توان از خاک بیرون آورد و با جدا کردن بوته های ریشه دار و کاشت آنها گیاه جدیدی تولید کرد . بهتر است ریشه با محلول آب ولرم و سموم قارچ کش ضد عفونی شود. سپس با چاقوی تیز یا قیچی، گیاه اصلی را به چند گیاه کوچک تر تقسیم کنید، اما یادتان باشد هر کدام از گیاهان تکثیر شده باید قدری ریشه داشته باشند.

تعدادی از گیاهان آپارتمانی مثل سجافی یا گندمی، برگ بیدی، آگلونما و سانسوریا با این روش تکثیر می شوند.بعضی از گیاهان باغچه مانند انواع سدوم، پیچ امین الدوله، پیچ تلگرافی، گیاهان خانواده کراسولاسه (مثل نازگوشتی)، کوکب، زنبق وگیاهانی که ریشه های غده ای دارند نیز با این روش تکثیر می شوند .

تکثیر از راه تکمه:

 

تکثیر از راه تکمه یا غده گوشتی زیر زمینی که هر کدام از آنهادارای چندین چشم می باشند در گیاهانی مانند بگونیا،گلوکسینیا و گل کوکب صورت می گیرد.

5.ساقه زیر زمینی یا ریزوم :

ساقه‌ای است که در زیر خاک و یا در سطح گلدان کنار گلدان مادری قرار داد و سپس ساقه‌های رونده را در کنار گلدان مادری کاشت نمود و پس از رشد در آنها گیاهکها را از مادر جدا کرد .

گیاهانی که با این روش می توان تکثیر کرد عبارتند از: ارکیده، هل، سانسوریا، عبایی، کردیلین، مارانتا

6.گرفتن پاجوش یا پا گیاه :

 

هرگونه رشد رویشی که از ریشه گیاه( درخت ، درختچه و…) حاصل می شود را پاجوش می گویند.پاجوش ها در بسیاری از درختچه ها و گیاهان گوشتی و کاکتوس ها دیده می شوند.پاجوش های قاعده ی گیاهان ممکن است مستقل از گیاه مادر، سیستم ریشه ای تشکیل دهند یا ندهند. اگر ریشه بدهند، می توان آن ها را مستقیما کاشت و اگر ریشه ندهند مانند قلمه باید آنها را کاشت.

گیاهانی که با این روش می توان تکثیر کرد عبارتند از:آناناس، بیلبرجیا، پاندانوس، تیلانزیا، دیفن باخیا، رهوئو، گل ساعتی، سانسویا، سیرپوس، کریپتانتوس، گازمانیا، یاس، یوکا

7.ریزازدیادی:

این روش شامل تولید گیاه با استفاده از قسمتهای بسیار ریز گیاه نظیر بافتها و یاخته‌ها در شرایط ضد عفونی شده و در محیط کشت مصنوعی با استفاده از سیستم درون شیشه‌ای می‌باشد. این روش را بطور کلی ، کشت بافت می‌گویند.

8.کشت بذر :

یکی از رایج ترین روش های تکثیر گیاهان کشت بذر می باشد ،بذرهای مورد نظر باید دارای قوه ی نامیه خوب باشند. لازم است شسته و تمیز بوده و پس از اطمینان آنها را از کودهای ترکیبی پر نمود ، در صورت نیاز به ذرات ریز جهت بستر مناسب برای بذر ها می توان از الک کردن مقداری مواد ترکیبی ( الک با منافذی به قطر ۵ میلیمتر ) استفاده نمود .پس از فراهم نمودن خاک مناسب(بهم زدن خاک وتسطيح خاک) بذرها را روی خاک می پاشیم عمق کاشت 2 تا 3 برابر بزگترین قطر بذر است .

روی بذر ها را با لایه نازکی از خاک می پوشانیم ،بذر هایی که خیلی ریز هستند را فقط روی سطح خاک میپاشیم. تا زمان سبز شدن بذرها ،بستر کاشت را با اسپری آب مرطوب نگه می داریم ،جوانه ها پس از چند روز تا چند هفته ظاهر خواهند شد .پس از سبز شدن آبياري را به 1-2 روز در ميان کاهش می دهیم .پس از 4-5 برگي شدن گياهان آماده انتقال ميباشند. گیاهانی که از کاشت بذر به وجود می آیند ممکن است کاملا شبیه گیاه مادری نباشند.

گیاهانی که با این روش می توان تکثیر کرد عبارتند از:آرالیا، آنتوریوم،پیتوسپوروم، داوودی، دراسنا، گل ساعتی، سی تی سوس، سونریلا، شفلرا، فلفل زینتی، جگن، لیندا، نخل مرداب، یوکا

جدول خلاصه :

روش تکثیر	مناسب برای	نیاز به مهارت	مزیت اصلی
کاشت بذر	گیاهان زراعی، گیاهان گلدار	متوسط	ایجاد تنوع ژنتیکی، ارزان بودن
قلمه‌ زدن	گیاهان آپارتمانی، زینتی	کم تا متوسط	حفظ صفات پایه مادری
پیوند زدن	درختان میوه، گونه‌های حساس	بالا	ترکیب مقاومت و ویژگی‌های مختلف
پاجوش/تقسیم بوته	گیاهان گوشتی، نخل‌ها، گیاهان باغچه	کم	تکثیر آسان و سریع
ریزازدیادی (کشت بافت)	گیاهان کمیاب یا نیازمند تکثیر انبوه	بسیار بالا (تخصصی)	تولید انبوه، دقت بالا، بدون بیماری

 

 

 

 

اقتباس:سایر

تدوین:مینو غفوری ساداتیه

آدرس اینستاگرام:gooldono.stand.sidoos@

تلفن:09308743868